Τυφλωμένοι από τον Επιστημονισμό - Μέρος 1ο

Το πρόβλημα με τον επιστημονισμό είναι ότι είτε αυτοκαταστρέφεται είτε είναι τετριμμένα αληθινός. Ο F.A. Hayek μας βοηθά να δούμε γιατί. Το πρώτο άρθρο μιας σειράς δύο τμημάτων.

Μετάφραση: Απολλόδωρος

9 Μαρτίου 2010 | Edward Feser | Διαβάστε το εδώ

---

O επιστημονισμός είναι η άποψη ότι όλη η πραγματική γνώση είναι επιστημονική γνώση - ότι δεν υπάρχει καμία ορθολογική, αντικειμενική μορφή έρευνας που να μην είναι κλάδος της επιστήμης. Υπάρχει τουλάχιστον μια οσμή επιστημονισμού στη σκέψη εκείνων που απορρίπτουν τις ηθικές αντιρρήσεις για την κλωνοποίηση ή την έρευνα εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων ως εγγενώς «αντιεπιστημονικές». Υπάρχει πολύ περισσότερο από μια μυρωδιά του στο έργο συγγραφέων Νέων Άθεων όπως ο Richard Dawkins και ο Christopher Hitchens, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι επειδή η θρησκεία δεν έχει επιστημονικό υπόβαθρο (ή τουλάχιστον έτσι ισχυρίζονται) «επομένως» δεν έχει καθόλου λογικό υπόβαθρο. Είναι εμφανής ακόμη και σε κοσμικούς συντηρητικούς συγγραφείς όπως ο John Derbyshire και η Heather MacDonald, των οποίων οι επικρίσεις για τους θρησκευόμενους δεξιούς συναδέλφους τους είναι μόνο λίγο λιγότερο συγκαταβατικές από εκείνες του Dawkins και των συν αυτώ. Πράγματι, η κουλτούρα στο σύνολό της μοιάζει να είναι υπόχρεη σε έναν ατελέσφορο επιστημονισμό - η «πίστη» συχνά αντιπαρατίθεται με την «επιστήμη» (ακόμη και από εκείνους που είναι φιλικά προσκείμενοι στην πρώτη), σαν η «επιστήμη» να είναι συνώνυμη της «λογικής» .

Παρά το ότι οι οπαδοί του παριστάνουν τους ορθολογιστές, ο επιστημονισμός έχει ένα σοβαρό πρόβλημα: είναι είτε αυτοαναιρούμενος είτε τετριμμένος. Πάρτε το πρώτο κέρατο αυτού του διλήμματος. Ο ισχυρισμός ότι ο επιστημονισμός είναι αληθινός δεν είναι από μόνος του επιστημονικός ισχυρισμός, δεν είναι κάτι που μπορεί να τεκμηριωθεί με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων. Πράγματι, το ότι η επιστήμη είναι έστω και μια ορθολογική μορφή έρευνας (πόσο μάλλον η μόνη ορθολογική μορφή έρευνας) δεν είναι κάτι που μπορεί να τεκμηριωθεί επιστημονικά. Διότι η ίδια η επιστημονική έρευνα στηρίζεται σε μια σειρά από φιλοσοφικές υποθέσεις: ότι υπάρχει ένας αντικειμενικός κόσμος εξωτερικά του μυαλού των επιστημόνων- ότι αυτός ο κόσμος διέπεται από αιτιώδεις κανονικότητες- ότι η ανθρώπινη διάνοια μπορεί να αποκαλύψει και να περιγράψει με ακρίβεια αυτές τις κανονικότητες- και ούτω καθεξής. Εφόσον η επιστήμη προϋποθέτει αυτά τα πράγματα, δεν μπορεί να προσπαθήσει να τα δικαιολογήσει χωρίς να επιχειρηματολογήσει σε έναν κύκλο. Και αν δεν μπορεί καν να αποδείξει ότι είναι μια αξιόπιστη μορφή έρευνας, δύσκολα μπορεί να αποδείξει ότι είναι η μόνη αξιόπιστη μορφή. Και τα δύο καθήκοντα θα απαιτούσαν να «βγούμε εντελώς έξω» από την επιστήμη και να ανακαλύψουμε από αυτό το εξωεπιστημονικό πλεονεκτικό σημείο ότι η επιστήμη μεταφέρει μια ακριβή εικόνα της πραγματικότητας - και στην περίπτωση του επιστημονισμού, ότι μόνο η επιστήμη το κάνει.

Η ορθολογική διερεύνηση των φιλοσοφικών προϋποθέσεων της επιστήμης θεωρείται, φυσικά, παραδοσιακά ως αρμοδιότητα της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία δεν εξετάζει μόνο αυτές τις προϋποθέσεις. Υπάρχει επίσης το ζήτημα του πώς να ερμηνεύσουμε αυτά που μας λέει η επιστήμη για τον κόσμο. Για παράδειγμα, αποτελείται ο κόσμος βασικά από υλικά ή από γεγονότα; Τι σημαίνει να είσαι «αιτία»; Υπάρχει μόνο ένα είδος; (Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερα.) Ποια είναι η φύση των συμπαντικών που αναφέρονται στους επιστημονικούς νόμους -έννοιες όπως κουάρκ, ηλεκτρόνιο, άτομο και ούτω καθεξής- και μάλιστα στη γλώσσα γενικότερα; Υπάρχουν πέρα και πάνω από τα συγκεκριμένα πράγματα που τα ενσαρκώνουν; Τα επιστημονικά ευρήματα μπορούν να ρίξουν φως σε τέτοια μεταφυσικά ερωτήματα, αλλά δεν μπορούν ποτέ να τα απαντήσουν πλήρως. Ωστόσο, αν η επιστήμη πρέπει να εξαρτάται από τη φιλοσοφία τόσο για να δικαιολογήσει τις προϋποθέσεις της όσο και για να ερμηνεύσει τα αποτελέσματά της, το ψεύδος του επιστημονισμού φαίνεται διπλά εξασφαλισμένο. Όπως συμπεραίνει ο συντηρητικός φιλόσοφος John Kekes (ο ίδιος ένας επιβεβαιωμένος κοσμικός όπως ο Derbyshire και ο MacDonald): «Ως εκ τούτου, η φιλοσοφία, και όχι η επιστήμη, είναι ισχυρότερος υποψήφιος για να αποτελέσει το ίδιο το παράδειγμα του ορθολογισμού».

Εδώ ερχόμαστε στο δεύτερο κέρας του διλήμματος που αντιμετωπίζει ο επιστημονισμός. Ο υποστηρικτής του μπορεί τώρα να επιμείνει: αν η φιλοσοφία έχει αυτή την ιδιότητα, πρέπει να είναι πραγματικά μέρος της επιστήμης, αφού (συνεχίζει να υποστηρίζει, σκαλίζοντας τα πόδια του) κάθε ορθολογική έρευνα είναι επιστημονική έρευνα. Το πρόβλημα τώρα είναι ότι ο επιστημονισμός γίνεται εντελώς τετριμμένος, επαναπροσδιορίζοντας αυθαίρετα την «επιστήμη» έτσι ώστε να περιλαμβάνει οτιδήποτε θα μπορούσε να παρουσιαστεί ως απόδειξη εναντίον της. Ακόμη χειρότερα, καθιστά τον επιστημονισμό συνεπή με απόψεις που υποτίθεται ότι είναι ασύμβατες μαζί του. Για παράδειγμα, μια γραμμή σκέψης που προέρχεται από τον Αριστοτέλη και αναπτύχθηκε με μεγάλη επιτήδευση από τον Θωμά Ακινάτη υποστηρίζει ότι όταν επεξεργαζόμαστε τι σημαίνει ένα πράγμα να είναι η αιτία ενός άλλου, οδηγούμαστε αναπόφευκτα στην ύπαρξη μιας Απαραίτητης Αιτίας έξω από το χώρο και το χρόνο, η οποία συντηρεί συνεχώς τις αιτιακές κανονικότητες που μελετά η επιστήμη και εκτός της οποίας δεν θα μπορούσαν κατ' αρχήν να υπάρξουν ούτε για μια στιγμή.

Αν ο «επιστημονισμός» οριστεί τόσο ευρέως ώστε να περιλαμβάνει (τουλάχιστον κατ' αρχήν) τη φιλοσοφική θεολογία αυτού του είδους, τότε η άποψη καθίσταται εντελώς κενή. Διότι το όλο νόημα του επιστημονισμού -ή έτσι φαίνεται, δεδομένης της ρητορικής των πιο ηχηρών οπαδών του- υποτίθεται ότι ήταν να παράσχει ένα όπλο με το οποίο πεδία έρευνας όπως η θεολογία θα μπορούσαν να απορριφθούν ως εγγενώς αντιεπιστημονικά και παράλογα. (Προφανώς, το επιχείρημα της μη αιτιώδους αιτίας για την ύπαρξη του Θεού είναι αμφιλεγόμενο, αλλά είχε και συνεχίζει να έχει εξέχοντες υπερασπιστές μέχρι σήμερα. Για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται, εξηγώ και υπερασπίζομαι εκτενώς το επιχείρημα -και δείχνω πόσο πολύ άσχημα το παρεξηγούν ο Dawkins και οι συν αυτώ- στα πρόσφατα βιβλία μου The Last Superstition: A Refutation of the New Atheism και Aquinas.)

Οι συντηρητικοί, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, θα πρέπει να είναι επιφυλακτικοί απέναντι στις αξιώσεις του επιστημονισμού, μιας ιδεολογίας του Προκρούστη, οι αξιώσεις της οποίας αποκαλύφθηκαν με ιδιαίτερη διορατικότητα από τον F. A. Hayek, έναν από τους μεγάλους ήρωες των σύγχρονων συντηρητικών (συμπεριλαμβανομένων, ίσως ιδιαίτερα, των κοσμικών συντηρητικών - ο ίδιος ο Hayek ήταν αγνωστικιστής χωρίς θρησκευτικό πρόσημο). Στο τριμερές δοκίμιό του: “Scientism and the Study of Society” («Ο επιστημονισμός και η μελέτη της κοινωνίας») (που αναδημοσιεύεται στο βιβλίο του: The Counter-Revolution of Science («Η αντεπανάσταση της επιστήμης»)) και στο βιβλίο του: The Sensory Order («Η αισθητηριακή τάξη»), ο Hayek δείχνει ότι το εγχείρημα της επαναπροσδιορισμού της ανθρώπινης φύσης ειδικότερα εξ ολοκλήρου με βάση τις κατηγορίες της φυσικής επιστήμης είναι κατ' αρχήν αδύνατο.

Ο λόγος έχει να κάνει με αυτό που ο Hayek αποκαλεί «αντικειμενισμό» που ενυπάρχει στον επιστημονισμό. Η σύγχρονη επιστήμη προέκυψε σε μεγάλο βαθμό από ένα πρακτικό, πολιτικό ενδιαφέρον - να καταστήσει τους ανθρώπους «κυρίους και κατόχους της φύσης» (όπως το έθεσε ο Descartes) και να ενισχύσει την «ανθρώπινη χρησιμότητα και δύναμη» μέσω των «μηχανικών τεχνών» ή της τεχνολογίας (με τα λόγια του Francis Bacon). Αυτός ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την εστίαση σε εκείνες τις πτυχές του φυσικού κόσμου που επιδέχονται αυστηρή πρόβλεψη και έλεγχο, και αυτό με τη σειρά του απαιτούσε μια ποσοτική μεθοδολογία, έτσι ώστε τα μαθηματικά να θεωρηθούν ως η γλώσσα στην οποία γράφτηκε το «βιβλίο της φύσης» (κατά τη γνωστή φράση του Γαλιλαίου). Και όμως, η συνηθισμένη, καθημερινή μας εμπειρία του κόσμου είναι κατ' εξοχήν ποιοτική - αντιλαμβανόμαστε τα χρώματα, τους ήχους, τη ζεστασιά και τη δροσιά, τους σκοπούς και τα νοήματα.

Πώς μπορούμε να συμβιβάσουμε αυτή την κοινή λογική «φανερή εικόνα» του κόσμου με την ποσοτική «επιστημονική εικόνα» (για να δανειστούμε τη διάσημη διάκριση του φιλοσόφου Wilfrid Sellars); Η απάντηση είναι ότι δεν μπορούν να συμβιβαστούν. Έτσι, η κοινή λογική, ποιοτική «φανερή εικόνα» έφτασε να θεωρείται ως ένας κόσμος απλής «εμφάνισης», με τη νέα ποσοτική «επιστημονική εικόνα» να μεταφέρει μόνη της την «πραγματικότητα». Η πρώτη θα επαναπροσδιοριζόταν ως «υποκειμενική» - το χρώμα, ο ήχος, η θερμότητα, το κρύο, το νόημα, ο σκοπός και τα παρόμοια, όπως τα αντιλαμβάνεται η κοινή λογική, υπάρχουν μόνο στο μυαλό. Η «αντικειμενική» πραγματικότητα, που αποκαλύπτεται από την επιστήμη και περιγράφεται στη γλώσσα των μαθηματικών, θεωρήθηκε ότι περιλαμβάνει έναν κόσμο άχρωμων, άηχων, χωρίς νόημα σωματιδίων σε κίνηση. Ή μάλλον, αν το χρώμα, η θερμοκρασία, ο ήχος και τα παρόμοια πρόκειται να θεωρηθούν ότι υπάρχουν στην αντικειμενική πραγματικότητα, πρέπει να επαναπροσδιοριστούν - η θερμότητα και το κρύο να επαναπροσδιοριστούν με όρους μοριακής κίνησης, το χρώμα με όρους αντανάκλασης φωτονίων σε ορισμένα μήκη κύματος, ο ήχος με όρους κυμάτων συμπίεσης κ.ο.κ. Αυτό που η κοινή λογική εννοεί με τους όρους «θερμότητα», «κρύο», «κόκκινο», «πράσινο», «δυνατά» κ.λπ. - ο τρόπος με τον οποίο τα πράγματα αισθάνονται, φαίνονται, ακούγονται και ούτω καθεξής στη συνειδητή εμπειρία - πέφτει έξω ως απλή προβολή του νου. Η νέα μέθοδος εξασφάλιζε έτσι ότι ο φυσικός κόσμος, όπως μελετάται από την επιστήμη, θα ήταν μετρήσιμος, προβλέψιμος και ελεγχόμενος - ακριβώς με τον επαναπροσδιορισμό της «επιστήμης», έτσι ώστε τίποτα που δεν ταίριαζε στη μέθοδο να μην επιτρέπεται να θεωρείται «φυσικό», «υλικό» ή «φυσικό». Όλα τα ανυπότακτα φαινόμενα απλώς θα «σκουπίζονταν κάτω από το χαλί» του νου, θα επανερμηνεύονταν ως μέρος του νοητικού φακού μέσω του οποίου αντιλαμβανόμαστε την εξωτερική πραγματικότητα και όχι ως μέρος της ίδιας της εξωτερικής πραγματικότητας.

Η άποψη του Hayek ήταν ότι η ίδια η φύση του αντικειμενισμού αποκλείει τη συνεκτική εφαρμογή του σε όλο το φάσμα του ανθρώπινου νου. Εφόσον ο νους είναι απλώς το «υποκειμενικό» βασίλειο των λεγόμενων «φαινομένων» -το χαλί κάτω από το οποίο έχει σκουπιστεί οτιδήποτε δεν ταιριάζει με την «αντικειμενική» μέθοδο- δεν μπορεί ούτε καν θεωρητικά να εξομοιωθεί μέσω ποσοτικής μοντελοποίησης με τον υλικό κόσμο, όπως αυτός ο κόσμος έχει χαρακτηριστεί από τη φυσική επιστήμη. Η ίδια η φύση της επιστημονικής κατανόησης, τουλάχιστον όπως την έχουν ορίσει οι σύγχρονοι, συνεπάγεται έτσι αυτό που ο Χάγιεκ αποκαλεί «πρακτικό δυϊσμό» του νου και της ύλης - έναν δυϊσμό που η ίδια η αντικειμενιστική μέθοδος μας επιβάλλει, ακόμη και αν θέλουμε να αρνηθούμε (όπως έκανε ο ίδιος ο Χάγιεκ) ότι αντανακλά οποιαδήποτε γνήσια μεταφυσική διάσπαση μεταξύ του νοητικού και του υλικού κόσμου.

Οποιαδήποτε προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του νου με «αντικειμενικούς» όρους, χαρακτηρίζοντας τα στοιχεία του με όρους ποσοτικοποιήσιμων δομικών σχέσεων -μια προσέγγιση που ο ίδιος ο Hayek σκιαγράφησε στην Αισθητηριακή Τάξη- το μόνο που θα έκανε είναι να ανοίξει ξανά το ίδιο πρόβλημα σε ένα υψηλότερο επίπεδο, καθώς οι όποιες πτυχές του νου που δεν ταιριάζουν σε αυτόν τον αντικειμενικό επαναπροσδιορισμό απλά θα μεταφερθούν σε ένα πεδίο δεύτερης τάξης της απλής «εμφάνισης» (και σε περαιτέρω επίπεδα αν η μέθοδος εφαρμοστεί στο πεδίο δεύτερης τάξης). Η προσπάθεια του επιστημονισμού να εφαρμόσει την αντικειμενιστική μέθοδο στον ίδιο τον ανθρώπινο νου συνεπάγεται έτσι, κατά την άποψη του Hayek, μια φαύλη παλινδρόμηση, ένα μεθοδολογικό «κυνήγι της ίδιας της ουράς» προς το άπειρο. Το αποτέλεσμα μπορεί να προσφέρει ορισμένες γνώσεις -το πίστευε ο Χάγεκ- αλλά δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα προσφέρει πλήρη κατανόηση.

Η ειρωνεία είναι ότι η ίδια η πρακτική της επιστήμης, η οποία περιλαμβάνει τη διατύπωση υποθέσεων, τη στάθμιση των αποδείξεων, την επινόηση τεχνικών εννοιών και λεξιλογίων, την κατασκευή αλυσίδων συλλογισμών και ούτω καθεξής -όλες οι διανοητικές δραστηριότητες διαποτισμένες με νόημα και σκοπό- εμπίπτει στην πλευρά της «υποκειμενικής», της «έκδηλης εικόνας» του διαχωρισμού του επιστημονισμού και όχι στην πλευρά της «αντικειμενικής», της «επιστημονικής εικόνας». Η ανθρώπινη σκέψη και δράση, συμπεριλαμβανομένων των σκέψεων και των δράσεων των επιστημόνων, είναι από τη φύση της μη αναγώγιμη στις άσκοπες, χωρίς σκοπό κινήσεις των σωματιδίων και τα παρόμοια. Κάποιοι στοχαστές που είναι προσηλωμένοι στον επιστημονισμό το συνειδητοποιούν αυτό, αλλά καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το μάθημα που πρέπει να αντλήσουμε δεν είναι ότι ο επιστημονισμός είναι λανθασμένος, αλλά ότι η ανθρώπινη σκέψη και δράση είναι οι ίδιες μυθοπλασίες. Σύμφωνα με αυτή τη ριζοσπαστική θέση -γνωστή ως «εξαλειπτικός υλισμός», καθώς συνεπάγεται την εξάλειψη της ίδιας της έννοιας του νου συνολικά, αντί να προσπαθεί να αναγάγει το νου στην ύλη- αυτό που ισχύει για τα ανθρώπινα όντα είναι μόνο αυτό που μπορεί να εκφραστεί με την τεχνική ορολογία της φυσικής, της χημείας, της νευροεπιστήμης και τα παρόμοια. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως «σκέψη», «πίστη», «επιθυμία», «νόημα» κ.λπ.- υπάρχει μόνο η πυροδότηση των νευρώνων, η έκκριση ορμονών, η σύσπαση των μυών και άλλα τέτοια φυσιολογικά γεγονότα. Ενώ αυτή είναι σίγουρα μια μειοψηφική θέση ακόμη και μεταξύ των υλιστών, υπάρχουν εκείνοι που αναγνωρίζουν ότι είναι η αναπόφευκτη συνέπεια ενός συνεπούς επιστημονισμού και την υποστηρίζουν σε αυτή τη βάση. Όμως, όπως θα είχε προβλέψει ο Hayek, η ίδια η απόπειρα διατύπωσης της θέσης κάνει αναγκαστικά, αλλά ασυνάρτητα, χρήση εννοιών - «επιστήμη», «ορθολογισμός», «απόδειξη», «αλήθεια» και ούτω καθεξής- που προϋποθέτουν ακριβώς αυτό που η θέση αρνείται, δηλαδή την πραγματικότητα του νοήματος και του νου. (Έχω περισσότερα να πω για την ασυνέπεια του εξαλειπτικού υλισμού εδώ και εδώ).

Αλλά γιατί να έλκεται κάποιος από μια τέτοια παράξενη και μπερδεμένη άποψη; Και τι πρέπει να βάλουμε στη θέση του επιστημονισμού που οδηγεί σε αυτήν; Θα ασχοληθώ με αυτά τα ερωτήματα στο μέρος ΙΙ.

Ο Edward Feser είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Pasadena City College στην Pasadena της Καλιφόρνια. Η ιστοσελίδα του βρίσκεται στη διεύθυνση www.edwardfeser.com. Αυτό είναι το πρώτο άρθρο μιας σειράς δύο τμημάτων- διαβάστε το δεύτερο άρθρο εδώ.

Αν σας άρεσε αυτό το άρθρο και θα θέλατε να βοηθήσετε να στηρίξετε το συνεχές έργο μου, ο παρακάτω σύνδεσμος είναι μια επιλογή.

Παρακαλώ βοηθήστε να στηρίξετε το έργο μου. 🙏

---

---Δικτυογραφία :

Blinded by Scientism

https://www.thepublicdiscourse.com/2010/03/1174/